Vết thương thấu bung là gì? Các công bố khoa học liên quan

Giới thiệu chung

Vết thương thấu bụng, trong y văn gọi là penetrating abdominal trauma, là dạng chấn thương nghiêm trọng khi một vật sắc nhọn hoặc đầu đạn xuyên qua da, lớp cơ và đi vào ổ bụng. Tình trạng này khác biệt với chấn thương kín (blunt trauma), vốn không làm rách lớp da nhưng vẫn có thể gây tổn thương nội tạng. Tỷ lệ tử vong và biến chứng do vết thương thấu bụng thường cao hơn nhiều so với chấn thương kín vì nguy cơ chảy máu nội tạng và nhiễm trùng lan rộng.

Ổ bụng chứa nhiều cơ quan quan trọng như gan, lách, ruột non, ruột già, dạ dày và mạch máu lớn. Một vết thương xuyên qua thành bụng có khả năng gây hư hại đồng thời nhiều cơ quan, dẫn đến tình trạng mất máu cấp và sốc. Do đó, nhận biết sớm và xử trí kịp thời là yếu tố sống còn trong cấp cứu. Trong thực hành lâm sàng, thuật ngữ “thấu bụng” chỉ được sử dụng khi vật thể đã xuyên qua lớp phúc mạc, không chỉ dừng ở lớp thành bụng ngoài.

Khái niệm này cũng gắn liền với sự phát triển của y học chiến trường. Trong các cuộc chiến tranh, vết thương thấu bụng là nguyên nhân tử vong phổ biến, đặc biệt khi chưa có kháng sinh và kỹ thuật phẫu thuật hiện đại. Ngày nay, nhờ tiến bộ trong chẩn đoán hình ảnh và hồi sức, tỷ lệ sống sót đã được cải thiện, tuy nhiên mức độ nguy hiểm vẫn rất cao.

Cơ chế gây thương tổn và phân loại theo năng lượng

Cơ chế chính của vết thương thấu bụng là sự xâm nhập của vật thể qua da và cơ vào ổ bụng, dẫn đến tổn thương cơ học và đôi khi kèm tổn thương hóa học (ví dụ: dị vật gây bỏng hóa chất). Dao, kim loại nhọn, mảnh kính, và đạn bắn là những tác nhân thường gặp. Tùy theo tính chất của vật thể và năng lượng truyền vào cơ thể, mức độ tổn thương sẽ khác nhau.

Các chuyên gia chấn thương học phân loại vết thương thấu bụng dựa trên năng lượng của tác nhân gây chấn thương. Phân loại này giúp tiên lượng tổn thương và lựa chọn chiến lược xử trí phù hợp:

• Năng lượng thấp: thường là dao đâm hoặc vật nhọn nhỏ, phạm vi tổn thương chủ yếu dọc theo đường đi của vật thể, ít gây chấn động mô xung quanh.
• Năng lượng trung bình: các loại đạn bắn từ súng ngắn, mức độ tổn thương lan tỏa vừa phải, có thể gây rách cơ quan kèm theo tụ máu.
• Năng lượng cao: đạn bắn từ súng trường, mảnh đạn tốc độ lớn, gây sốc thủy động học (hydrostatic shock) khiến tổn thương lan rộng vượt xa đường đạn.

Bảng dưới đây so sánh sự khác biệt giữa ba nhóm chính:

Loại năng lượng	Tác nhân thường gặp	Đặc điểm tổn thương
Thấp	Dao, mảnh thủy tinh	Tổn thương khu trú, ít lan tỏa
Trung bình	Đạn súng ngắn	Tổn thương kết hợp, vừa khu trú vừa lan xung quanh
Cao	Đạn súng trường, mảnh nổ	Tổn thương lan rộng, chảy máu nhiều, nguy cơ tử vong cao

Epidemiology và nguyên nhân thường gặp

Tỷ lệ mắc vết thương thấu bụng khác nhau tùy theo khu vực địa lý, tình hình xã hội và mức độ bạo lực. Tại các đô thị lớn, phần lớn ca bệnh liên quan đến tội phạm bạo lực, trong khi ở vùng nông thôn thường xuất phát từ tai nạn lao động hoặc tai nạn sinh hoạt. Tại Hoa Kỳ, các nghiên cứu cho thấy khoảng 15–20% chấn thương bụng trong bệnh viện cấp cứu là thấu bụng, với nguyên nhân hàng đầu là súng đạn.

Nguyên nhân phổ biến có thể chia thành các nhóm sau:

• Bạo lực cố ý: dao đâm, súng bắn, tấn công bằng hung khí.
• Tai nạn lao động: ngã vào vật nhọn, máy móc gây thương tích xuyên thấu.
• Tai nạn sinh hoạt: té ngã vào vật sắc, tai nạn thể thao có dụng cụ sắc nhọn.

Các số liệu dịch tễ học còn cho thấy tỉ lệ tử vong ở bệnh nhân bị vết thương thấu bụng dao động từ 10–30%, phụ thuộc vào cơ quan bị tổn thương và tốc độ được cấp cứu. Gan, lách và ruột non là những cơ quan dễ bị tổn thương nhất. Bảng thống kê dưới đây tổng hợp một số cơ quan thường bị ảnh hưởng:

Cơ quan	Tỷ lệ bị tổn thương (ước tính)
Gan	35–45%
Lách	25–30%
Ruột non	30–35%
Dạ dày	10–15%

Đánh giá ban đầu và chẩn đoán (Initial assessment and diagnosis)

Đánh giá ban đầu bệnh nhân bị vết thương thấu bụng tuân theo nguyên tắc ATLS (Advanced Trauma Life Support), với thứ tự ưu tiên: kiểm soát đường thở (Airway), hô hấp (Breathing), tuần hoàn (Circulation), tình trạng thần kinh (Disability) và toàn thân (Exposure). Ngay cả khi vết thương nhỏ, nguy cơ tổn thương nội tạng và chảy máu ẩn vẫn phải được xem xét nghiêm ngặt.

Các bước thăm khám bao gồm quan sát toàn trạng, đo huyết áp, nhịp tim, và đánh giá dấu hiệu sốc. Việc thăm dò tại chỗ vết thương có thể cung cấp manh mối nhưng không đủ để xác định toàn bộ mức độ. Chẩn đoán hình ảnh hiện đại là công cụ không thể thiếu. Siêu âm FAST (Focused Assessment with Sonography for Trauma) và phiên bản mở rộng eFAST là phương pháp nhanh, ít xâm lấn, giúp phát hiện máu trong ổ bụng. CT scan có độ nhạy cao hơn, cho phép xác định vị trí và mức độ tổn thương cơ quan.

Bảng dưới đây mô tả một số phương pháp chẩn đoán thường dùng:

Phương pháp	Ưu điểm	Hạn chế
Siêu âm FAST/eFAST	Nhanh, tại giường, không xâm lấn	Khó đánh giá tổn thương cơ quan đặc
CT Scan bụng	Hình ảnh chi tiết, đánh giá đa cơ quan	Cần bệnh nhân ổn định huyết động
Chọc rửa ổ bụng (DPL)	Độ nhạy cao với máu trong ổ bụng	Xâm lấn, ít dùng hơn hiện nay

Quản lý ban đầu và tiêu chí can thiệp

Sau khi đánh giá ban đầu, việc quản lý vết thương thấu bụng cần được tiến hành ngay lập tức nhằm đảm bảo sự sống còn của bệnh nhân. Nguyên tắc đầu tiên là kiểm soát chảy máu và duy trì ổn định huyết động. Các biện pháp thường bao gồm đặt đường truyền tĩnh mạch lớn, truyền dịch tinh thể, và trong nhiều trường hợp truyền máu khẩn cấp. Cần theo dõi sát các chỉ số sinh tồn để kịp thời phát hiện tình trạng sốc.

Việc quyết định phẫu thuật khẩn cấp hay theo dõi bảo tồn phụ thuộc vào mức độ ổn định huyết động, dấu hiệu lâm sàng và kết quả chẩn đoán hình ảnh. Tiêu chí mổ khẩn cấp bao gồm: tình trạng tụt huyết áp kéo dài, bằng chứng có máu trong ổ bụng kèm sốc, thoát dịch tiêu hóa ra ngoài vết thương, hoặc tổn thương các cơ quan đặc không thể kiểm soát bằng phương pháp khác. Trong khi đó, nếu bệnh nhân ổn định và tổn thương được đánh giá là nhẹ, có thể cân nhắc theo dõi không phẫu thuật.

Bảng dưới đây minh họa tiêu chí lựa chọn phương án xử trí:

Tiêu chí	Can thiệp
Huyết động không ổn định, có dấu hiệu sốc	Phẫu thuật khẩn cấp
Có máu tự do trong ổ bụng và tụt huyết áp	Phẫu thuật khẩn cấp
Bệnh nhân ổn định, không có dấu hiệu tổn thương tạng quan trọng	Theo dõi, điều trị bảo tồn
Tổn thương đường tiêu hóa với thoát dịch tiêu hóa	Phẫu thuật

Điều trị phẫu thuật và ngoại khoa

Khi bệnh nhân cần phẫu thuật, phương pháp chính thường là mở bụng thám sát (exploratory laparotomy). Mục tiêu là kiểm soát chảy máu, xử lý tổn thương tạng và phòng ngừa nhiễm trùng. Phẫu thuật viên sẽ đánh giá từng cơ quan trong ổ bụng, từ gan, lách đến ruột và dạ dày. Những tổn thương nhỏ có thể được khâu vá hoặc cắt bỏ một phần, trong khi các tổn thương nặng hơn đòi hỏi cắt bỏ hoàn toàn cơ quan hoặc nối ghép lại.

Trong trường hợp tổn thương gan hoặc lách, việc kiểm soát chảy máu là ưu tiên hàng đầu. Các kỹ thuật như khâu cầm máu, đặt gạc ép hoặc cắt bỏ một phần cơ quan thường được áp dụng. Với tổn thương ruột, khâu nối hoặc mở thông ruột tạm thời có thể được lựa chọn để giảm nguy cơ rò tiêu hóa. Ở một số bệnh viện lớn, phẫu thuật nội soi (laparoscopy) cũng được sử dụng trong chẩn đoán và xử lý những trường hợp chọn lọc, giúp giảm xâm lấn và thời gian hồi phục.

Một vấn đề quan trọng khác là xử lý nhiễm trùng ổ bụng do tổn thương đường tiêu hóa. Các phẫu thuật viên thường phải rửa sạch ổ bụng và đặt dẫn lưu để hạn chế hình thành ổ áp xe. Kháng sinh phổ rộng cũng được sử dụng ngay từ đầu để dự phòng nhiễm khuẩn.

Điều trị không phẫu thuật và phục hồi chức năng

Điều trị không phẫu thuật được áp dụng khi bệnh nhân ổn định, tổn thương không gây chảy máu nặng và không có bằng chứng thủng tạng rỗng. Phương pháp này bao gồm theo dõi lâm sàng liên tục, kết hợp chẩn đoán hình ảnh định kỳ. Bệnh nhân thường được nhập viện để theo dõi sát mạch, huyết áp và lượng máu mất tiềm ẩn.

Trong những trường hợp tổn thương gan hoặc lách mức độ nhẹ, điều trị bảo tồn có thể giúp bệnh nhân tránh được phẫu thuật không cần thiết. Các can thiệp ít xâm lấn như nút mạch (embolization) được áp dụng để kiểm soát chảy máu tại chỗ. Điều này thể hiện sự tiến bộ trong quản lý chấn thương, cho phép tối ưu hóa kết quả điều trị mà vẫn giảm thiểu rủi ro phẫu thuật.

Phục hồi chức năng sau điều trị đóng vai trò quan trọng trong việc giảm nguy cơ biến chứng lâu dài. Chế độ dinh dưỡng giàu protein, theo dõi tình trạng tiêu hóa, và tập vận động sớm giúp rút ngắn thời gian nằm viện. Đồng thời, bệnh nhân cần được tư vấn tâm lý vì chấn thương thấu bụng thường để lại ám ảnh tâm thần sau tai nạn hoặc bạo lực.

Biến chứng và tiên lượng

Biến chứng sau vết thương thấu bụng có thể xảy ra ngay trong giai đoạn cấp tính hoặc muộn hơn trong quá trình hồi phục. Các biến chứng cấp tính bao gồm sốc mất máu, suy hô hấp, suy tuần hoàn và rối loạn đông máu. Nếu không xử trí kịp thời, những tình trạng này có thể dẫn đến tử vong nhanh chóng.

Biến chứng muộn thường gặp là nhiễm trùng ổ bụng, áp xe, viêm phúc mạc, dính ruột và rò tiêu hóa. Các nghiên cứu cho thấy tỷ lệ biến chứng sau phẫu thuật mở bụng vì chấn thương có thể lên đến 20–30%, tùy thuộc vào mức độ tổn thương và chất lượng chăm sóc hậu phẫu. Sự xuất hiện của sepsis (nhiễm trùng huyết) là yếu tố tiên lượng xấu, làm tăng đáng kể tỷ lệ tử vong.

Tiên lượng bệnh nhân phụ thuộc vào nhiều yếu tố: thời gian từ khi bị thương đến khi nhập viện, mức độ tổn thương cơ quan, tình trạng huyết động ban đầu, và khả năng phẫu thuật xử lý kịp thời. Bệnh nhân được đưa đến cơ sở y tế sớm, có can thiệp kịp thời thường có cơ hội sống sót cao hơn.

Tiếp cận tương lai và nghiên cứu mới

Trong những năm gần đây, nghiên cứu về chấn thương thấu bụng tập trung vào việc ứng dụng các kỹ thuật ít xâm lấn. Nội soi ổ bụng (laparoscopy) đang được nghiên cứu rộng rãi để đánh giá và xử lý vết thương trong những trường hợp chọn lọc. Điều này không chỉ giảm tỷ lệ biến chứng mà còn giúp rút ngắn thời gian hồi phục và chi phí điều trị.

Một hướng tiếp cận mới là sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy để phân tích dữ liệu chấn thương, dự đoán nguy cơ tử vong và biến chứng. Các thuật toán có thể kết hợp dữ liệu lâm sàng, xét nghiệm và hình ảnh y khoa để hỗ trợ bác sĩ ra quyết định nhanh hơn, chính xác hơn. Bên cạnh đó, nghiên cứu về thuốc cầm máu thế hệ mới và công nghệ in 3D trong tái tạo mô cũng mở ra triển vọng cải thiện điều trị trong tương lai.

Trong y học chiến trường và cấp cứu thảm họa, việc nghiên cứu các chiến lược cấp cứu ngoài bệnh viện (prehospital care) cũng đặc biệt quan trọng. Thiết bị di động phát hiện chảy máu nội tạng, hệ thống truyền máu nhanh gọn tại hiện trường là những giải pháp được kỳ vọng sẽ giảm tỷ lệ tử vong.

Kết luận và gợi ý tiếp theo

Vết thương thấu bụng là một thách thức lớn trong y học cấp cứu, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa hồi sức, chẩn đoán và can thiệp ngoại khoa. Nhận biết sớm, xử trí kịp thời và ứng dụng công nghệ hiện đại là những yếu tố then chốt để giảm tỷ lệ tử vong. Các nghiên cứu trong tương lai cần tập trung vào cải tiến phương pháp ít xâm lấn, tối ưu hóa quản lý không phẫu thuật và phát triển công nghệ hỗ trợ chẩn đoán sớm.

Tài liệu tham khảo

• StatPearls. “Penetrating Abdominal Trauma.” NCBI Bookshelf; 2023. Link
• AMBOSS. “Penetrating trauma.” AMBOSS; 2025. Link
• Mayo Clinic. “Managing penetrating trauma.” Mayo Clinic; 2021. Link
• Study.com. “Penetrating trauma vs blunt trauma.” Study.com. Link
• Pediatric Surgery NaT. “Penetrating Trauma.” American Pediatric Surgical Association; 2020. Link